Το αυθεντικό παστίτσιο

«Che pasticcio!» αναφωνούν συχνά πυκνά οι Ιταλοί. Κι ενώ θα περιμέναμε να θαυμάζουν τη γεύση και την όψη ενός φουσκωτού κομματιού παστίτσιο, εκείνοι απλώς αναφωνούν στη γλώσσα τους «τι ανακατωσούρα» μπροστά σε ό,τι τους φαίνεται μπερδεμένο. Βεβαίως και το παστίτσιο ως φαγητό, την έχει την ανακατωσούρα του, αφού ζυμαρικά, λαχανικά, κρέας και σάλτσες ενώνονται σε ένα πιάτο.

 Πάντως η λέξη «παστίτσιο» βρίσκεται δίπλα σε οτιδήποτε δηλώνει κάποιου είδους ανακάτεμα. Για παράδειγμα, σας καλεί κάποιος να πάτε στο παστίτσιο του Χέντελ. Μην ξερογλείφεστε. Δεν σας προσκάλεσαν για φαγητό, αλλά για να παρακολουθήσετε μια όπερα-συμπίλημα από διάφορες όπερες του συνθέτη που συγκροτούν ένα νέο έργο. Πρόκειται, δηλαδή, για ένα είδος μουσικής σύνθεσης που συνενώνει τμήματα προϋπαρχόντων έργων ενός ή περισσότερων συνθετών. Ο όρος παστίτσιο συναντάται και στη λογοτεχνία, στη ζωγραφική και στην αρχιτεκτονική, και σε κάθε περίπτωση εννοούμε ένα έργο τέχνης που βασίζεται σε προηγούμενες δημιουργίες.

Έτσι και το μακαρονο-παστίτσιο είναι ένα γαστρονομικό έργο τέχνης, που φτιάχνεται αφού συνενωθούν επιμέρους γευστικές δημιουργίες. Η ονομασία και για το φαγητό και για την μουσική καθιερώθηκε προς τα τέλη του 17ου αι. στη γείτονα Ιταλία. Ως προς το πρώτο, αφορά μια μεγάλη οικογένεια από πίτες, που σχετίζονται κυρίως με ζυμαρικά και ραγού.

Ένα από τα πιο παραδοσιακά αυτής της κραταιάς φαμίλιας είναι το pasticcio alla ferrarese που αποτελείται από ζύμη σε σχήμα θόλου μέσα στην οποία κλείνονται τα ζυμαρικά, το κρέας, τα μανιτάρια και η σάλτσα. Καταγεγραμμένη βρίσκουμε τη συνταγή στο βιβλίο συνταγών του Πελεγκρίνο Αρτούζι «La Scienza in Cucina e L' Arte di Mangiar Bene» (1891, Η επιστήμη στην κουζίνα και η τέχνη του καλού φαγητού). Στη συνταγή αυτή χρησιμοποιούνται τριών ειδών κρέατα: χοιρινό, μοσχαρίσιο και περιστεριού!

Ένα παρόμοιο είδος παστίτσιου, αλλά με κοτόπουλο, ζαμπόν και αβγά αναφέρεται και στο μυθιστόρημα «Ο γατόπαρδος» του Τζουζέπε Τομάζι ντι Λαμπεντούζα. Σε ένα μεγαλειώδες δείπνο του 1860, λοιπόν, που προσφέρει ο πρίγκιπας Ντον Φαμπρίζιο Σαλίνα, οι καλεσμένοι μένουν έκθαμβοι μπροστά στις πιατέλες από κασσίτερο που έρχονται γεμάτες με το συγκεκριμένο έδεσμα. Διότι η αυθεντική συνταγή απαιτεί χειροποίητα ταψιά σφυρηλατημένα με μοναδικά σχέδια -διαφορετικά σε κάθε οικογένεια.

 Υπάρχουν και άλλου τύπου παστίτσια, από το Pasticcio Alla Romana, που μοιάζει με τα λαζάνια φούρνου και φτιάχνεται με προσούτο, ζαμπόν, μανιτάρια, μοτσαρέλα, κιμά και μπεσαμέλ. Για την πατρότητα της οποίας ερίζουν κράτη, πρίγκιπες, βασιλιάδες και μεγάλοι σεφ. Κατά μία εκδοχή, πρωτοφτιάχθηκε από τους μάγειρες της Αικατερίνης των Μεδίκων τον 14ο αι. Άλλοι λένε πως είναι δουλειά του δούκα Φιλίπ Μορνέ στις αρχές του 17ου αι. και ότι για τον λόγο αυτόν στην Γαλλία την ονομάζουν sauce Mornay. Πολλούς οπαδούς έχει η θεωρία πως δημιουργήθηκε από τον μαρκήσιο Λουί ντε Μπεσαμέλ, αρχιμάγειρα του Λουδοβίκου ΙΔ'.

Το όλο δημιούργημα του παστίτσιου πάντως δεν άργησε να φτάσει στην Ελλάδα, κάνοντας ένα σάλτο από την Ιταλία στα ενετοκρατούμενα νησιά του Ιονίου. Στην Κέρκυρα λοιπόν έχουμε το παστίτσιο τσι νόνας (νόνα θα πει γιαγιά). Πρόκειται για εκδοχή παστίτσιου όπου τα μακαρόνια είναι τυλιγμένα με φύλλα κρούστας και η σάλτσα περιέχει όχι κιμά αλλά ντομάτα, τυρί τριμμένο, αβγά βραστά σε ροδέλες, χοιρομέρι, σαλάδο (σαλάμι), ψιλοκομμένα κομμάτια κοτόπουλου και κρέας αρνίσιο ή μοσχαρίσιο «με το σούγο του» (σάλτσα).

Στα Κύθηρα έφτασε το βενετσιάνικο παστίτσιο, που το φτιάχνουν την Κυριακή της Αποκριάς. Η συνταγή δεν περιέχει μπεσαμέλ αλλά τυλίγεται με μια γλυκιά ζύμη, ενώ στο εσωτερικό του κρύβει κιμά και κομμάτια από μοσχαρίσιο συκώτι. Γλυκό και αλμυρό σε θαυμαστή αρμονία.

Στην υπόλοιπη Ελλάδα επικράτησε η αστικοποιημένη συνταγή του Τσελεμεντέ. Το αγαπήσαμε δε τόσο πολύ αυτό το πιάτο, που το θεωρούμε ελληνικό. Από κει και πέρα του κάνουμε όσες παραλλαγές θέλουμε. Με λαχανικά, χωρίς κιμά, μόνο με τυριά, με μανιτάρια, με μελιτζάνες, με πιπεριές, με θαλασσινά, ό,τι φανταστεί ο καθένας.

Αλλά όταν ακούμε τη λέξη «παστίτσιο», όλοι ονειρευόμαστε εκείνο της μαμάς, με τα χοντρά μακαρόνια, την πλούσια σάλτσα με κιμά και τη σπάταλη δόση της μπεσαμέλ. Μια ανάμνηση που μας τραβάει από τη μύτη και μας κάνει να νιώθουμε πως έχουμε γιορτή στο σπίτι κάθε φορά που φουρνίζουμε ένα ταψί παστίτσιο.

Ιδού λοιπόν και η συνταγή:

Παστίτσιο

Προετοιμασία 45 λεπτά, μαγείρεμα 45-60 λεπτά

Υλικά για 8 άτομα ή για ένα πυρέξ  30x25

Για τον κιμά

600 γρ. κιμάς, μοσχαρίσιος

1/3 φλ. έ.π. ελαιόλαδο

1 ξερό κρεμμύδι, μεγάλο, ψιλοκομμένο

3 ώριμες ντομάτες, ψιλοκομμένες ή 400 γρ. ντοματάκια κονκασέ

½  κ.σ. πελτέ

1 κ.κ. ζάχαρη (προαιρετικά)

2 σκελίδες σκόρδου, καθαρισμένες

½ κ.κ. μπαχάρι,

½ κ.κ. μοσχοκάρυδο, σε σκόνη

½ κανέλα, σε σκόνη ή 1 ξυλάκι κανέλα

 αλάτι

Για την μπεσαμέλ

100 γρ. βούτυρο ή μαργαρίνη

100 γρ. αλεύρι για όλες τις χρήσεις

1 λίτρο φρέσκο γάλα, χλιαρό

2 αβγά, χτυπημένα όπως για την ομελέτα

 πιπέρι και μοσχοκάρυδο, φρεσκοτριμμένα

1 φλ. κεφαλογραβιέρα Αμφιλοχίας, τριμμένη + 2 φλ. για την επιφάνεια

Για τα μακαρόνια

1 πακέτο χοντρά μακαρόνια για παστίτσιο, Νο 2 ή Νο 3

 1 αβγό και 1 ασπράδι, ελαφρώς χτυπημένα

2-3 κ.σ. έ.π. ελαιόλαδο

Εκτέλεση

Κιμάς: Σε μια κατσαρόλα ζεσταίνουμε το ελαιόλαδο, σοτάρουμε το κρεμμύδι μέχρι να μαραθεί και προσθέτουμε τον κιμά, ανακατεύοντας με μια ξύλινη κουτάλα για να μην σβολιάσει. Οταν ο κιμάς αλλάξει χρώμα, προσθέτουμε την ντομάτα, τον πελτέ, τη ζάχαρη, τις σκελίδες του σκόρδου, τα μπαχαρικά, σκεπάζουμε την κατσαρόλα και αφήνουμε τον κιμά να σιγοβράσει για περίπου 45 λεπτά. Αν χρειαστεί προσθέτουμε λίγο χλιαρό νερό, όμως στο τέλος η σάλτσα του κιμά θα πρέπει να μην έχει πολλά υγρά. Αποσύρουμε από τη φωτιά, αφαιρούμε τις σκελίδες του σκόρδου και το ξυλάκι της κανέλας και τον αφήνουμε στην άκρη.

Μπεσαμέλ: Τοποθετούμε μια κατσαρόλα σε μέτρια προς χαμηλή φωτιά και λιώνουμε το βούτυρο. Προσθέτουμε το αλεύρι και ανακατεύουμε με το σύρμα γρήγορα για να διαλυθεί και να μην κολλήσει.  Ρίχνουμε σταδιακά το γάλα ανακατεύοντας συνεχώς.

Αποσύρουμε την κατσαρόλα από την φωτιά, προσθέτουμε τα αβγά και συνεχίζουμε το ανακάτεμα. Κατόπιν ρίχνουμε το τυρί και ομογενοποιούμε. Προσθέτουμε το μοσχοκάρυδο, αλάτι και πιπέρι (με μέτρο διότι το τυρί είναι πικάντικο) και διατηρούμε τη μπεσαμέλ ζεστή μέχρι να την χρησιμοποιήσουμε. Σκεπάζουμε την κατσαρόλα με μια νοτισμένη πετσέτα για να μην κάνει κρούστα η μπεσαμέλ.

Μακαρόνια: Ετοιμάζουμε τα μακαρόνια σύμφωνα με τις οδηγίες του πακέτου. Τα σουρώνουμε, τα ξαναρίχνουμε στην κατσαρόλα, τα περιχύνουμε με τα αβγά και το ελαιόλαδο και αναμειγνύουμε καλά.

Σύνθεση: Προθερμαίνουμε τον φούρνο στους 180οC. Στρώνουμε τα μισά μακαρόνια στο πυρέξ και τα πασπαλίζουμε με το 1/3 του τυριού. Απλώνουμε ομοιόμορφα τον κιμά, πασπαλίζουμε με το 1/3 του τυριού και στρώνουμε τα υπόλοιπα μακαρόνια. Τέλος σκεπάζουμε ομοιόμορφα με την μπεσαμέλ και πασπαλίζουμε την επιφάνεια με το υπόλοιπο τυρί. Ψήνουμε για 45-60 λεπτά, ώσπου να ψηθεί η μπεσαμέλ και να αποκτήσει χρυσόξανθο χρώμα. Βγάζουμε το ταψί από τον φούρνο, το αφήνουμε να κρυώσει ελαφρώς και σερβίρουμε.    

ΤΙΡ

- Για αφράτο κιμά, μπορούμε να τον ζυμώσουμε ελαφρά με λίγο ζεστό νερό και 1 κ.κ. ξύδι, πριν το σοτάρισμα.

- Πριν προσθέσουμε την ντομάτα στην σάλτσα του κιμά, μπορούμε να την σβήσουμε  με ½ φλιτζάνι κονιάκ ή κρασί.