Στις 28 Σεπτεμβρίου 1538 γίνεται η Ναυμαχία της Πρέβεζας

Στις 28 Σεπτεμβρίου 1538 γίνεται η Ναυμαχία της Πρέβεζας.  

Λόγω της νίκης των Οθωμανών στη ναυμαχία αυτή, παρά το ότι οι Δυτικοί είχαν ναυτική υπεροπλία, η σημερινή Τουρκία θεωρεί εθνική γιορτή την ημέρα της Ναυμαχίας της Πρέβεζας και η πόλη Πρέβεζα είναι διάσημη στον τουρκικό λαό, επειδή το γεγονός προβάλλεται ευρέως στα σχολικά εγχειρίδια ιστορίας.

Η Ναυμαχία της Πρέβεζας έλαβε χώρα στις 28 Σεπτεμβρίου 1538 στην Πρέβεζα (βορειοδυτική Ελλάδα) μεταξύ του Οθωμανικού στόλου και του ενωμένου στόλου της Χριστιανικής Συμμαχίας (Holy League), η οποία συστήθηκε από τον Πάπα Παύλο Γ΄. Λόγω της νίκης των Οθωμανών στη ναυμαχία αυτή, παρά το ότι οι Δυτικοί είχαν ναυτική υπεροπλία, η σημερινή Τουρκία θεωρεί εθνική γιορτή την ημέρα της Ναυμαχίας της Πρέβεζας και η πόλη Πρέβεζα είναι διάσημη στον τουρκικό λαό, επειδή το γεγονός προβάλλεται ευρέως στα σχολικά εγχειρίδια ιστορίας. Είναι τέτοια η ιστορική σημασία της Ναυμαχίας της Πρέβεζας για τον Τουρκικό λαό, ώστε τα πλέον σύγχρονα τουρκικά υποβρύχια σήμερα αποτελούν σειρά με το όνομα Turkish Navy Submarines "Preveze". Ο ναύαρχος Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα θεωρείται εθνικός ήρωας και το Μαυσωλείο του βρίσκεται στο Ναυτικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης. Εκεί επίσης βρίσκεται ο διάσημος πίνακας ζωγραφικής «H Ναυμαχία της Πρέβεζας» του ζωγράφου Οχάνες Ουμέντ Μπεχζάντ(1866).

Δεν θα πρέπει να γίνεται ιστορική σύγχυση της Ναυμαχίας της Πρέβεζας (1538 μ.Χ.) με τη διάσημη επίσης Ναυμαχία του Ακτίου (31 π.Χ.), η οποία απέχει χρονικώς και αφορά μια εμφύλια διαμάχη Ρωμαίων, του Αντωνίου και του Οκταβιανού.

Προηγηθέντα ιστορικά γεγονότα.

 Το έτος 1537, ο Διοικητής του μεγάλου Οθωμανικού στόλου, Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα Πασάς, κατέλαβε μία σειρά νησιών του Αιγαίου και του Ιονίου, νησιά που ανήκαν στη Δημοκρατία της Βενετίας, δηλαδή τη Σύρο, την Αίγινα, την Ίο, την Πάρο, την Τήνο, την Κάρπαθο, την Κάσο και τη Νάξο, προσάρτησε δε το Δουκάτο της Νάξου στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Στη συνέχεια πολιόρκησε το Ενετικό φρούριο της Κέρκυρας και επίσης λεηλάτησε τις ισπανικές κατακτήσεις της Καλαβρίας στη νότια Ιταλία.

 Εν όψει αυτής της απειλής, ο Πάπας Παύλος Γ' πέτυχε το Φεβρουάριο του 1538 να συστήσει τη λεγόμενη «Ιερά Συμμαχία», η οποία περιλάμβανε τις Παπικές Πολιτείες, την Ισπανία, τη Δημοκρατία της Γένοβας, τη Δημοκρατία της Βενετίας και τους Ιππότες της Μάλτας, και δυνάμεις της Πορτογαλίας για να αντιμετωπίσουν τη ναυτική δύναμη του Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα Πασά.

Ο ναύαρχος Μπαρμπαρόσα.

Ο ναύαρχος Μπαρμπαρόσα γεννήθηκε το 1478 στη Μυτιλήνη και πέθανε στην Κωνσταντινούπολη στις 4 Ιουλίου 1546 από φυσικά αίτια. Το πραγματικό του όνομα είναι Γιακούπογλου Χιζίρ (Yakupoğlu Hızır). Στους Τούρκους είναι γνωστός ως Barbaros Ηayreddin Paşa ή Hızır Hayreddin Paşa, ή Hızır Reis Barbarossa Hayreddin Pasha. Θεωρείται ο μεγαλύτερος Οθωμανός ναυτικός πολεμιστής. Το όνομα Hayreddin είναι Αραβικό, Khair ad-Din (αραβικά خير الدين) σημαίνει “Η καλοσύνη της Θρησκείας, δηλαδή το Ισλάμ). Το παρατσούκλι Barbarossa το έδωσαν οι δυτικοί και σημαίνει κοκκινογένης, επειδή είχε κόκκινα γένια. Ο ίδιος και ο αδελφός του Oruc είχαν δραστηριοποιηθεί ως επιτυχημένοι εμποροπλοίαρχοι του εμπορικού ναυτικού αλλά και ως πειρατές κατά χριστιανικών στόχων μέχρι το 1512, όταν ο Σουλτάνος Σελίμ Α΄ ήρθε στην εξουσία. Ο γνωστός Πίρι Ρέις είναι ανιψιός του. Αρχικά, ο ίδιος και ο αδελφός του ένωσαν τις δυνάμεις τους με επιτυχία με το Σουλτάνο Σελίμ Α΄ τον Αμείλικτο το 1515, αλλά πραγματικά γνώρισε δόξα από τον Σουλτάνο το Σουλεϊμάν το Μεγαλοπρεπή, γιο του Σελίμ Α΄. Η παρουσία του Μπαρμπαρόσα ήταν σχεδόν αδιάκοπη στη Μεσόγειο κατά την διάρκεια της οθωμανικής αυτοκρατορίας, αρχικά σε εμπορικό και πειρατικό επίπεδο, και στη συνέχεια ως Διοικητής του Στόλου (καπουδάν πασάς) μεταξύ περίπου των ετών 1515 έως 1544.

Ναυτικές Δυνάμεις.

Ο Χαϋρεντίν Μπαρμπαρόσα Πασάς το καλοκαίρι του 1538 είχε στόλο που αριθμούσε 122 γαλέρες και γαλιότες. Από την άλλη πλευρά, η «Ιερά Συμμαχία» περιλάμβανε ναυτική δύναμη από 302 πλοία (162 γαλέρες και γαλεόνια, 140 μπάρκα). Από αυτά, τα 55 ήταν γαλέρες από τη Βενετία, 49 από την Ισπανία, και 27 από τις Παπικές Πολιτείες και τους Μαλτέζους Ιππότες. Ο Γενοβέζος ναύαρχος Αντρέα Ντορία ορίσθηκε Διοικητής όλων στην υπηρεσία του αυτοκράτορα Καρόλου του 5ου.

Η Ανάπτυξη των στόλων.

Οι ναυτικές δυνάμεις της Ιεράς Συμμαχίας συναρμολογήθηκαν σε στόλο κοντά στο νησί της Κέρκυρας. Ο στόλος του Πάπα έπλευσε υπό τις διαταγές του Ναυάρχου Μάρκο Γκριμάνι και ο Ενετικός στόλος υπό το Βιντσέντζο Καπέλο κατέπλευσαν πρώτοι. Ο Ντορία συναντήθηκε με την Ισπανική και Γενοβέζικη αρμάδα στις 22 Σεπτεμβρίου 1538. Πριν από την άφιξη του Ντορία, o Γκριμάνι επιχείρησε να αποβιβάσει στρατεύματα κοντά στο ενετικό Φρούριο της “Μπούκας” και στο Φρούριο του Αγίου Ανδρέα της Πρέβεζας, αλλά υποχώρησε στην Κέρκυρα μετά από απώλειες πού είχε σε συμπλοκές με τον Οθωμανικό Στόλο που συνάντησε στη ρότα του.

Ο Χαϋρεντίν Μπαρμπαρόσα βρισκόταν ακόμη στο νησί της Κω στο Αιγαίο την εποχή εκείνη, αλλά σύντομα έφτασε στην Πρέβεζα με το υπόλοιπο του τουρκικού στόλου μετά την κατάκτηση της βενετσιάνικης Κεφαλονιάς στο δρόμο του. Ο Σινάν Ρέις, ένας από τους Οθωμανούς πλωτάρχες, πρότεινε στον Μπαρμπαρόσα να αποβιβάσουν στρατεύματα στο Άκτιο, απέναντι από την Πρέβεζα, μια ιδέα στην οποία αρχικά ήταν αντίθετος ο Μπαρμπαρόσα, αλλά που αργότερα αποδείχθηκε ότι ήταν σημαντική για τη διασφάλιση της τουρκικής νίκης. Με την εκμετάλλευση του φρουρίου του Ακτίου, το οποίο διασώζεται και σήμερα, οι Οθωμανοί θα μπορούσαν να υποστηρίξουν τη ναυτική δύναμη του Μπαρμπαρόσα, με βολές πυροβολικού από εκεί, ενώ ο Ντορία θα έπρεπε να κρατήσει τα πλοία του μακριά από την ακτή. Οι προσπάθειες αυτές του Ντορία απέτυχαν και οι Δυτικοί στρατιώτες απωθήθηκαν από τις Οθωμανικές δυνάμεις του Μουράτ Ρέις στις 25 και 26 Σεπτεμβρίου 1538. Καθώς τα πλοία του Ντορία κρατούσαν απόσταση από την ακτή, ένα μεγάλο μέρος της ανησυχίας του αφορούσε τους αντίθετους βορειοδυτικούς ανέμους που οδηγούσε τα πλοία του σε εχθρική ακτή, δηλαδή προς το Άκτιο. Ο Μπαρμπαρόσα είχε ήδη καταλάβει την εσωτερική αυτή πλεονεκτική θέση. Έτσι, τη νύχτα της 27ης/28ης Σεπτεμβρίου 1538, ο Ντορία έπλευσε 30 μίλια νότια και, όταν ηρέμησε ο άνεμος, αγκυροβόλησε στη θέση Σέσσολα κοντά στο νησί της Λευκάδας. Κατά τη διάρκεια της νύχτας, ο ίδιος και το επιτελείο του αποφάσισαν ότι η καλύτερη λύση ήταν να πραγματοποιήσουν επίθεση στη Ναύπακτο και να αναγκάσουν έτσι το Μπαρμπαρόσα σε μια αναμέτρηση εκεί.

Τα Φρούρια της Πρέβεζας.

Οι δυτικές Χριστιανικές δυνάμεις της Ιερής Συμμαχίας έκαναν προσπάθεια να καταλάβουν το Φρούριο του Ακτίου, το οποίο πιθανότατα θα ήταν αναγκαίο για να εξασφαλιστεί η επιτυχία, αλλά απέτυχαν. Ο Ντορία φοβόταν ότι θα είχε μια ήττα σε χερσαίο έδαφος, δεδομένου ότι μία αρχική προσπάθεια εξόδου του πολιορκημένου Γκριμάνι είχε απωθηθεί από τους Οθωμανούς. Η Ιερά Συμμαχία έκανε επίσης δύο αποτυχημένες προσπάθειες με τις χερσαίες δυνάμεις της να καταλάβει τα Ενετικά Φρούρια της Πρέβεζας, δηλαδή το Κάστρο της Μπούκας, το Κάστρο του Αγίου Ανδρέα και το Κάστρο του Αγίου Γεωργίου.

Από αυτά τα τρία Φρούρια της Πρέβεζας, μόνο τα δύο σώζονται σήμερα σε πολύ καλή κατάσταση. Δεν υφίσταται πλέον το Φρούριο της Μπούκας. Το Κάστρο της Μπούκας βρισκόταν στη σημερινή θέση “Παλιοσάραγα” (= Παλιό σαράι) της Πρέβεζας. Η κατασκευή του πιθανόν άρχισε στα τέλη του 15ου αιώνα από τους Τούρκους και ολοκληρώθηκε στις πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα από τους Βενετούς. Κατεδαφίσθηκε το 1701. Επρόκειτο για σημαντικό όσο και ισχυρό κάστρο. Έλεγχε το λιμάνι της Πρέβεζας και το στόμιο του Αμβρακικού κόλπου. Αποτελούσε τετράγωνο οχυρό με 4 ή 2 πολυγωνικούς πύργους στις γωνίες του. Λειτουργούσε ως βάση της στρατιωτικής διοίκησης και φρουράς της πόλης. Κατεδαφίστηκε από τους Βενετούς το 1699, ενώ αργότερα ο Αλή-Πασάς έχτισε ανάκτορο στα ερείπιά του που ονομάζεται "Παλιοσάραγα", το οποίο επίσης αργότερα γκρεμίστηκε και δεν υφίσταται.

Το Φρούριο του Αγίου Γεωργίου βρίσκεται δυτικά προς το Ιόνιο Πέλαγος, δυτικά της παραλίας Κυανή Ακτή, ενώ το Φρούριο του Αγίου Ανδρέα βρίσκεται ανατολικά στο στόμιο της Πρέβεζας με τον Αμβρακικό Κόλπο, δίπλα από το σημερινό κτίριο της Νομαρχίας. Την εποχή εκείνη το Φρούριο του Αγίου Ανδρέα ήταν σχεδόν παραθαλάσσιο, διότι δεν υπήρχε η σημερινή οδός Σπηλιάδου ούτε το Νέο Λιμάνι.

 Η Ναυμαχία.

Τα ξημερώματα της 28ης Σεπτεμβρίου 1538, ο Αντρέα Ντορία με έκπληξη διαπίστωσε ότι οι Οθωμανοί έρχονταν κατευθείαν προς τα πλοία του. Ο Μπαρμπαρόσα είχε μετακινήσει το στόλο έξω από το αγκυροβόλιο και επιπλέον κινήθηκε νότια. Ο Τουργκούτ Ρέις ήταν ναυτική εμπροσθοφυλακή με έξι μεγάλα πλοία τύπου "φούστα" και η αριστερή πτέρυγα είχε περίπτυξη κοντά στην ακτή. Ο Ντορία δεν περίμενε μια τέτοια τολμηρή επιθετική κίνηση από την κατώτερη αριθμητικά δύναμη του τουρκικού στόλου και έτσι χρειάσθηκε τρεις ώρες, προκειμένου να δώσει εντολή να σηκώσουν άγκυρες για απόπλου και να προετοιμασθεί για ναυμαχία και μάλιστα πιέσθηκε από τους συνεργάτες του Γκριμάνι και Καπέλο.

Τελικά, οι δύο στόλοι συνεπλάκησαν στις 28 Σεπτεμβρίου 1538 στον Αμβρακικό Κόλπο, ο οποίος στην ξένη βιβλιογραφία αναφέρεται ως "Κόλπος της Άρτας", δίπλα στην Πρέβεζα. Η έλλειψη ανέμου δεν ήταν προς όφελος του Ντορία. Η τεράστια ενετική ναυαρχίδα "Galeone di Venezia" με τα μεγάλα κανόνια της ακινητοποιήθηκε λόγω άπνοιας τέσσερα μίλια από την ξηρά και δέκα μίλια από τη θέση Σέσσολα. Τα χριστιανικά πλοία πάλευαν για να έρθουν σε βοήθεια, αλλά συντομότατα περιβάλλονταν από εχθρικές οθωμανικές γαλέρες.

Ακάθεκτες οι δυτικές δυνάμεις ενεπλάκησαν σε μια μάχη που διήρκεσε ώρες και έκανε αρκετή ζημιά στο οθωμανικό ναυτικό. Όταν ο άνεμος δυνάμωσε, ο χριστιανικός στόλος τελικά άρχισε δράση, αφού πρώτα ο Ντορία εκτέλεσε μια σειρά χειρισμών πλεύσης, με σκοπό να προσελκύσει τους Οθωμανούς προς την ανοικτή θάλασσα-στόχο. Ο Φεράντε Γκονζάγκα, αντιβασιλέας Διοικητής της Σικελίας, ήταν στην αριστερή πτέρυγα του συνδυασμένου στόλου, ενώ οι Ιππότες της Μάλτας ήταν στη δεξιά πτέρυγα. Ο Ντορία έθεσε τέσσερις από τις ταχύτερες γαλέρες του υπό τις διαταγές του ανιψιού του, Τζιοβάνι Αντρέα Ντορία, ο οποίος έλαβε θέση μπροστά στο κέντρο της ναυμαχίας, μεταξύ του Γκονζάγκα και των Μαλτέζων Ιπποτών. Οι γαλέρες του Ντορία σχημάτισαν μια μακριά γραμμή πίσω τους, μπροστά από τις παπικές και τις βενετσιάνικες γαλέρες των Γκριμάνι και Καπέλο. Ακριβώς από πίσω παρατάχθηκαν οι βενετσιάνικες γαλέρες του Αλεσάντρο Κονταλμιέρο και οι ανάμικτες ισπανικές, πορτογαλικές και γενοβέζικες γαλέρες υπό τις διαταγές του Φραντσέσκο Ντορία, μαζί με τις μπάρκες και τα πλοία ναυτικής υποστήριξης.

Ο Οθωμανικός στόλος είχε διαμορφωθεί σε διάταξη σχήματος Ύψιλον (Y). Ο Μπαρμπαρόσα μαζί με το γιο του, Χασάν Ρέις, αργότερα Χασάν Πασά, τον Σινάν Ρέις, τον Καφέρ Ρέις και τον Σαμπάν Ρέις, παρατάχθηκαν στο κέντρο. Ο Σεΐντι Αλί Ρέις διοικούσε την αριστερή πτέρυγα. Ο Σαλίχ Ρέις διοικούσε τη δεξιά πτέρυγα. Ο Τουργκούτ Ρέις, με τη συνεργασία του Μουράτ Ρέις, τουΓκιουζελτσέ Μεχμέτ Ρέις και του Σαντίκ Ρέις, διοικούσε την οπίσθια πτέρυγα. Οι Οθωμανοί γρήγορα ενεπλάκησαν με τα ενετικά, τα παπικά και τα μαλτέζικα πλοία, αλλά ο Αντρέα Ντορία δίστασε να μεταφέρει το κέντρο των δυνάμεών του κατά μέτωπο προς τον Μπαρμπαρόσα. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να γίνονται πολλές κινήσεις (χειρισμοί πλεύσης) και πολύ λιγότερες πολεμικές αψιμαχίες. Ο Μπαρμπαρόσα ήθελε να επωφεληθεί από την έλλειψη ανέμου, η οποία ακινητοποίησε τα μεγαλύτερα σε μέγεθος χριστιανικά πλοία (barques), τα οποία αντιπροσώπευαν στο μεγαλύτερο μέρος την αριθμητική διαφορά μεταξύ των δύο πλευρών. Αυτές οι barques έπεσαν ως εύκολη λεία στα χέρια των Οθωμανών, οι οποίοι επιβιβάστηκαν σε αυτές και τις κατέλαβαν από τις δικές τους πιο ευέλικτες γαλέρες και γαλιότες.

Ο Αντρέα Ντορία προσπάθησε να παγιδεύσει τα οθωμανικά πλοία ανάμεσα σε βολές των κανονιών του από τις μπάρκες και τις γαλέρες του, αλλά απέτυχε. Στο τέλος της ημέρας, οι Οθωμανοί είχαν βυθίσει 10 χριστιανικά πλοία, έκαψαν 3 άλλα, αιχμαλώτισαν 36 και συνέλαβαν αιχμαλώτους 3000 ναύτες. Οι Οθωμανοί δεν αναφέρουν καθόλου απώλειες σε πλοία. Αναφέρουν όμως 400 νεκρούς και 800 τραυματίες. Είναι βέβαιο ότι ένας μεγάλος αριθμός οθωμανικών πλοίων υπέστη μεγάλες ζημιές από τις βολές κανονιών της ναυαρχίδας "Galeone Di Venezia" που διοικούνταν από τον Αλεσάντρο Κονταλμιέρο. Το επόμενο πρωί, παρά τον ευνοϊκό άνεμο, μη θέλοντας να διακινδυνεύσει την ισπανική και γενοβέζικη αρμάδα, ο Ντορία εγκατέλειψε το πεδίο της μάχης και διέταξε πλεύση προς Κέρκυρα, κωφεύοντας στις εκκλήσεις των Ενετών, των Μαλτέζων και των Παπικών Διοικητών συνεχίσουν τον αγώνα. Πάντως στη σημερινή Ιταλία ο Ντορία εκτιμάται ιδιαίτερα ως ιστορικό πρόσωπο, κεντρική δε λεωφόρος της Ρώμης φέρει το όνομά του.

 Επακόλουθα της Ναυμαχίας της Πρέβεζας.

 Είναι ευρέως αποδεκτή η υπεκφυγή του Αντρέα Ντορία στη Ναυμαχία της Πρέβεζας, όπως και η έλλειψη ζήλου του. Αυτά οφειλόταν πιθανότατα στην απροθυμία του να ριψοκινδυνεύσει την ασφάλεια των δικών του πλοίων. Ο ίδιος ο Ντορία, Γενοβέζος, ήταν ιδιοκτήτης ενός υποτυπώδους αριθμού πλοίων της ισπανικής και γενοβέζικης αρμάδας. Πέραν αυτού είχε και μια μακροχρόνια εχθρότητα προς τη Βενετία. Η ίδια η πόλη του, η Γένοβα, ήταν σκληρός αντίπαλος της Βενετίας, την ανταγωνιζόταν λυσσαλέα, και στο κάτω - κάτω, θεωρούσε ότι ο οθωμανικός στόλος τη Βενετία είχε ως στόχο της επιθετικότητάς του.

 Το επόμενο έτος 1539, ο Μπαρμπαρόσα επέστρεψε και κατέλαβε σχεδόν όλες τις εναπομείνασες βενετσιάνικες κτήσεις στο Ιόνιο και το Αιγαίο Πέλαγος. Τελικά, τον Οκτώβριο του 1540, υπογράφηκε Συνθήκη Ειρήνης μεταξύ της Δημοκρατίας της Βενετίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με βάση την οποία οι Οθωμανοί ανέλαβαν τον έλεγχο των ενετικών κτήσεων του Μωρέως (Πελοπόννησος) και της Δαλματίας και των πρώην Βενετικών νησιών του Αιγαίου, του Ιονίου και τις ανατολικές Αδριατικές ακτές. Επίσης βάσει της Συνθήκης, η Βενετία υποχρεώθηκε να πληρώσει πολεμική αποζημίωση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ίση με 300.000 χρυσά δουκάτα.

 Μετά τη νίκη της στη Ναυμαχία της Πρέβεζας και την επακόλουθη νίκη στη μάχη της Τζέρμπα στην Τυνησία το 1560, η Οθωμανική Αυτοκρατορία απέκρουσε με επιτυχία τις προσπάθειες της Βενετίας και της Ισπανίας, τις δύο δηλαδή επικρατούσες ναυτικές δυνάμεις της Μεσογείου, να σταματήσουν την αντίστοιχη Οθωμανική προσπάθεια εξόδου στην τεράστια θάλασσα. Αυτό άλλαξε μόνο με τη Ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571.

 Τα στοιχεία προέρχονται από την ελληνική έκδοση της Wikipedia, που χρησιμοποιεί τις παρακάτω πηγές:

 “Ιστορία του τουρκικού Πολεμικού Ναυτικού”. Ιστορικά Αρχεία του Ναυτικού Μουσείου της Κωνσταντινούπολης.

 Αρχεία Ιδρύματος «Μουσείο Τεχνών Επιστημών Πρέβεζας Χαράλαμπος Γκούβας»

 Ιστορικά αρχεία Υπουργείου Εθνικής Άμυνας της Τουρκίας, Άγκυρα.

 Ιστορικά αρχεία της “Δημοκρατίας της Βενετίας”

Wolf, John B., “The Barbary Coast: H Αλγερία υπό των Τούρκων”, W.W Norton, 1979. ISBN 0-393-01205-0

Cook, MA (ed.), “Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έως 1730”, Cambridge University Press, 1976. ISBN 0-521-20891-2

Currey, E. Hamilton: “Οι Θαλασσόλυκοι της Μεσογείου”, John Murrey, 1910.

TheOttomans.org

Ίδρυμα: The Ataturk Institute for Modern Turkish History

Hooker, Richard. "The Ottomans Suleyman"

Inalcik, Halil. "Sultan Suleyman: The Man and the Statesman," in Gilles Veinstein (ed.) , Soliman le magnifique et son temps, Paris, 1992, pp. 89-103.

http://www.brainyhistory.com/years/1538.html

http://www.historymole.com/cgi-bin/main/results.pl?type=theme&;theme=ColCon

http://www.answers.com/main/ntquery?method=4&;dsid=2222&dekey=1538&gwp=8&curtab=2222_1

Goffman, Daniel. “The Ottoman Empire and Early Modern Europe”. Cambridge University Press.

Thomas Kuhn: The Ottoman Empire and Modern Turkey, 1453-1950, Thomas Kuhn course syllabus and notes, Simon Fraser University

Globalhistorie: Noen (forholdsvis nye) titler, med saerlig vekt pa perioden 1400-1900

Agoston, Gabor. Guns for the Sultan: Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire. Cambridge University Press.

http://assets.cambridge.org/052184/3138/excerpt/0521843138_excerpt.pdf

Ghazzal, Zouhair, Modern Middle East, History 313, Loyola University Chicago

History On-Line, UK